Βυζαντινα Μνημεία

Πεντακόσιες περίπου εκκλησίες, όλων των ρυθμών και των τύπων και μοναστήρια με φρουριακό χαρακτήρα, μαρτυρούν πως σ’ αυτό το νησί, που υπήρξε πρωτοπόρο στη σμίλευση του μαρμάρου αλλά και στο σμίλευμα πολιτισμών όπως ο Κυκλαδικός, και στα Βυζαντινά χρόνια έζησαν άνθρωποι που δοκίμασαν ανάμεσα στους πρώτους νέους τρόπους στην αρχιτεκτονική, στην αγιογραφία, στην προσπάθεια να εκφράσουν τον εσώτερο εαυτό τους.

Στη Νάξο υπάρχει χρονολογικά αδιάσπαστη ενότητα μνημείων από τον 7ο έως τον 14ο αι., τόσο από αρχιτεκτονική άποψη όσο και από την άποψη του ζωγραφικού διάκοσμου. Ανάμεσα στα πιο σημαντικά μνημεία για τον ελληνικό χώρο αλλά και τη ΝΑ. Ευρώπη γενικά, η Παναγία η Δροσιανή στη Μονή, της οποίας το παλαιότερο στρώμα των τοιχογραφιών είναι του 7ου αι., ακόμη παλαιότερες θεωρούνται ο Άγιος Γεώργιος στις Μέλανες κι ο Φωτοδότης Χριστός στο Δανακό. Επίσης οι ανεικονικές εκκλησίες του 9ου αι., η Αγία Κυριακή στην Απείρανθο, Άγιος Αρτέμιος στο Σαγκρί, ο Άγιος Ιωάννης στ’ Αδησαρού. Οι τρεις εκκλησίες, μαζί με τα ανεικονικά στρώματα τοιχογραφιών άλλων εκκλησιών, αποτελούν πιθανότατα το μεγαλύτερο σύνολο ανεικονικής ζωγραφικής στην Ελλάδα. Έχει διαπιστωθεί ότι όχι μόνο ο αριθμός των τοιχογραφημένων μνημείων, περισσότερα από 100, στη Νάξο, είναι ασύγκριτα μεγαλύτερος απ’ αυτόν που έχει βρεθεί σ’ όλες τις άλλες Κυκλάδες, αλλά και ότι τελικά είναι πρωταρχικός στο επίπεδο της Ελλάδας.

Μοναδικά σύνολα τοιχογραφιών, στην Παναγία τη Δροσιανή, από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, στην Παναγία την Πρωτόθρονο, όπου οι τοιχογραφίες σώζονται σε πέντε στρώματα, παλαιοχριστιανικό, εικονομαχικό, δύο του 11ου αι. και το του 13ου αι. Τέλος, στον Άγιο Γεώργιο τον Διασορίτη, ένα από τα σημαντικότερα σύνολα τοιχογραφίας κατά τον 11ο αι., σ’ όλο το Αιγαίο. Η Δροσιανή διασώζει το πληρέστερο για την εποχή του, εικονογραφικό πρόγραμμα. Μοναδικές παραστάσεις, η Παναγία η Νικοποιός και ο Χριστός στον τρούλο σε δύο στηθάρια, δηλαδή δυο φορές σε προτομή. Η Παναγία Νικοποιός είναι μια Παναγία Βρεφοκρατούσα, η οποία όμως κρατά με τα δυο χέρια δίσκο, μέσα στον οποίο εικονίζεται ο Χριστός. Η διπλή απεικόνιση του Χριστού σε τρούλο αποτελεί μοναδικό δείγμα από την προεικονοκλαστική εποχή. Στο ένα στηθάριο ο Χριστός έχει βραχύτατο γένι και κρατά ευαγγέλιο, στο άλλο έχει γενειάδα και κρατά ειλητό. Μάλλον ότι οι δύο διαφορετικές αποδόσεις ήθελαν να τονίσουν τις δύο φύσεις του Χριστού, τη θεία και την ανθρώπινη.